Lęk jest silną reakcją emocjonalną na niebezpieczeństwo rzeczywiste lub wyimaginowane, fobia natomiast to po prostu pochodzące z greckiego określenie lęku. Obecnie terminu „fobia” używa się w odniesieniu do utrzymującego się uczucia lęku, które nie ma racjonalnej przyczyny lub jest nieproporcjonalnie silne w stosunku do przyczyny. Osoby z fobią zdają sobie sprawę z faktu, że ich lęk jest nadmierny i ogranicza ich życie, lecz nie potrafią go opanować. Często, zatem za wszelką cenę starają się unikać sytuacji wywołujących lęk. Obecnie jest to najczęściej spotykane schorzenie dotyczące psychiki człowieka.
W zależności od różnych kryteriów psychiatrzy dzielą fobie na różne grupy:
Fobie specyficzne
Lęk związany jest z konkretnymi przedmiotami, sytuacjami czy wydarzeniami. Typowymi przykładami są: strach przed zwierzętami, owadami, ciemnością, zarazkami, burzą, wysokością, chorobą czy śmiercią. Tego typu tobie pojawiają się częściej u kobiet.
Fobie specyficzne często biorą początek w dzieciństwie. Większość z nich ustępuje w okresie dojrzewania, niektóre jednak pozostają na całe życie. Pewne sytuacje powodujące fobie są łatwe do uniknięcia, inne natomiast, takie jak strach przed podróżami lotniczymi (aerofobia) lub przed zamkniętym pomieszczeniem (klaustrofobia), mogą w sposób istotny wpływać na życie prywatne i zawodowe.
Fobie społeczne
Nieodparte pragnienie unikania sytuacji, w których dochodzi do konfrontacji z innymi ludźmi. Osoby z tym schorzeniem boją się, że w obecności innych będą zażenowane lub zostaną upokorzone. Przykładem mogą być osoby bojące się udziału w towarzyskiej rozmowie, jedzenia w obecności innych, kontaktu z osobami płci przeciwnej. Najczęściej fobie społeczne rozpoczynają się w okresie dojrzewania i mogą trwać całe życie. Występują one równie często u kobiet i u mężczyzn.
Agorafobia
Silne uczucie lęku przed samotnością lub pułapką, jaką można spotkać w miejscu publicznym (słowo to pochodzi od greckiego określenia lęku placu targowego), jest fobią najbardziej wpływającą na życie pacjenta. U niektórych powoduje, że stają się więźniami własnego mieszkania. Częściej występuje u kobiet.
Wiele osób dotkniętych agorafobia doświadcza także napadów strachu – okresów, w których uczucie bardzo silnego lęku połączone jest z bólem w klatce piersiowej, przyspieszeniem czynności serca, silnymi potami, trudnościami w oddychaniu i innymi objawami, które mogą być niesłusznie traktowane jako zawal serca.
Badania diagnostyczne
Najbardziej istotnym kryterium diagnostycznym jest fakt, że dana osoba odczuwa ciągły lęk w sytuacjach wywołujących zazwyczaj niewielki niepokój. Lekarz lub psychoterapeuta może stosunkowo łatwo ustalić rozpoznanie konkretnej fobii, prosząc pacjenta o szczegółowe opisanie jego przeżyć (i lęków). Nawet, jeżeli chory zdaje sobie sprawę z nierealności własnych lęków i zgłasza się do lekarza, robi wszystko, aby uniknąć sytuacji wywołujących lęk.
Niektóre osoby próbują zwalczyć swoje fobie metodą określaną jako działanie „przeciw fobii”. Celowo i często same stwarzają sytuacje wywołujące lęk, np. osoby z lękiem wysokości wykonują skoki spadochronowe lub wspinają się na skały, a jedynie wyjątkowo proszą o pomoc lekarza.
Cierpiący na fobie społeczne często za wszelką cenę starają się ukryć własny lęk. Prowadzi to do samotności, co niekiedy zmusza ich do zgłoszenia się do lekarza. Rodzina i przyjaciele powinni podejrzewać fobie społeczne u bliskich, jeżeli stale stara¬ją się oni znaleźć wytłumaczenie, by nie brać udziału w życiu towarzyskim. Przykładem są osoby, które boją się jeść w obecności innych, Jeżeli zostaną zaproszone na posiłek, zawsze znajdują wytłumaczenie, aby I z zaproszenia nie skorzystać – raz jest to ból i żołądka, innym razem brak apetytu. W rzeczywistości jednak boją się, że mogą poplamić obrus lub niewłaściwie się zachować. Lęk może nawet doprowadzić do błędnego koła: nerwowość sprawi, że istotnie poplamią obrus, a to z kolei nasili lęk.
Jeżeli lekarz bądź członek rodziny podejrzewa agorafobię, dokładna analiza postępowania chorego pozwoli dostrzec typowe zachowania prowadzące do stopniowego ograniczania aktywności. W końcu unikanie pewnych sytuacji staje się głównym celem pacjenta. W skrajnych przypadkach osoba cierpiąca na agorafobię jest w stanie opuścić dom jedynie w towarzystwie rodziny lub przyjaciół. Ale nawet wtedy stale szuka dróg ewentualnej ucieczki. Może też nagle zadecydować o powrocie do domu, szczególnie, jeżeli wystąpi napad strachu. Niektórzy pacjenci z ciężką agorafobia pozostają cały czas w jednym pokoju.
Leczenie
Farmakoterapia Większość cierpiących na fobie nie wymaga leczenia. Wyjątek stanowią osoby dotknięte ciężką agorafobia połączoną z napadami strachu – ci chorzy wymagają niekiedy leczenia farmakologicznego. Stosuje się wówczas leki przeciwdepresyjne, zwłaszcza inhibitory MAO, takie jak fenelzyna, izokarboksazyd, lub trójpierścieniowe le¬ki przeciwdepresyjne, takie jak imipramina, dezypramina. Niekiedy zaleca się betadrenolityki – najczęściej propranolol, oraz leki przedwiekowe, takie jak alprazolam. Psychoterapia W większości przypadków różne rodzaje psychoterapii pomagają zmniejszyć uczucie lęku. Także w ciężkich przypadkach, w których konieczna jest farmakoterapia, psychoterapia ma podstawowe znaczenie dla procesu leczenia, ponieważ jest w stanie oddziaływać na przyczynę choroby. Rodzaj psychoterapii zależy od rodzaju fobii. Indywidualne seanse terapii poznawczej są często pomocne w leczeniu agorafobii. W większości przypadków skuteczna bywa też terapia grupowa.
Inne metody leczenia
Terapie alternatywne w istotny sposób pomagają chorym pozbyć się uczucia lęku. Koncentrują się one zwykle na uczeniu radzenia sobie ze stresem oraz na nauce technik relaksacyjnych.
Ziołolecznictwo
Obok psychoterapii może być prowadzona równolegle terapia ziołami. Do surowców pojawiających się najczęściej w stosowanych tu mieszankach należą m.in.: korzeń kozika, liść melisy, szyszki chmielu. Pomocne są często złożone preparaty ziołowe medycyny tybetańskiej w tym np. Bimala, Agar 35, Sem’ Dhe, Sogzin 11.
Homeopatia
Lekarz homeópata, stosownie do współistniejących objawów i okoliczności nasilających lęk, zalecić może jeden z wielu stosowanych preparatów, m.in.: Ignatia D12, Arsenicum album D12, Argentum niuicum D12. Zmiana wzorców zachowań Jest stosowana zarówno przez psychiatrów, jak i osoby zajmujące się leczeniem metodami alternatywnymi. Poprzez proces określany jako desensytyzacja, „oswojenie się, odczulanie”, pacjent uczy się stopniowo przezwyciężać własny strach. Przykładem takiej terapii może być zalecanie choremu z ciężką agorafobia, by na początek otwierał drzwi wejściowe i stał w nich chociażby przez kilka minut. Wtedy udaje mu się to wykonać bez uczucia lęku, proponuje się krótki spacer po ulicy. Ostatecznie pacjent dochodzi do tego, że bez uczucia lęku przebywa na otwartej przestrzeni. Podobne techniki stosuje się także w leczeniu innych rodzajów fobii.
Biofeedback
Wykwalifikowany terapeuta potrafi nauczyć pacjenta kontrolowania takich reakcji organizmu pojawiających się w momentach silnego lęku. Jak przyspieszenie czynności serca czy podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi.
Hipnoza
Jest ona szczególnie skuteczna w leczeniu fobii swoistych, takich jak lęk wysokości. W czasie seansu hipnotycznego pacjent jest uczony, jak sobie radzić w przypadku wystąpienia lęku. Na przykład osoba z lękiem przed podróżami lotniczymi powinna wyobrażać sobie, że siedzi w fotelu pilota i w pełni kontroluje przebieg lotu. Niekiedy jest także uczona techniki auto-hipnozy, którą może stosować w sytuacji wywołującej lęk.
Medytacja i wizualizacja
Metody te umożliwiają pacjentom stawanie się obserwatorami, a nie ofiarami własnych fobii. Uczy się ich, jak stawiać czoło fobiom, a nie unikać sytuacji wywołujących lęk. Ćwiczenia polegające na powolnym oddychaniu podczas medytacji czy wizualizacji odgrywają bardzo istotną rolę.
Samoleczenie
Niektóre z opisanych powyżej technik wymagają początkowo pomocy terapeuty, z czasem jednak mogą być stosowane samodzielnie przez pacjenta. Często dzielenie się swoimi lękami z rodziną i otoczeniem może w istotny sposób pomóc przezwyciężyć problemy. Skuteczne mogą być również następujące techniki:
Ćwiczenia oddechowe: skoncentrowanie się na powolnym, głębokim oddychaniu z wykonywaniem wdechu przez nos, a wydechu ustami skutecznie zapobiega napadom lęku oraz hiperwentylacji. Metoda ta daje najlepsze wyniki, kiedy stanowi część wykonywanego codziennie 10-minutowego programu ćwiczeń mających na celu redukcję stresu.
„Samoodczulanie”
Osoba, która boi się kotów, powinna zacząć poznawać te zwierzęta, jeżeli członkowie rodziny chcą mieć kota w domu. Początkowo może oglądać książki o kotach, następnie iść do ogrodu zoologicznego, aby obejrzeć lwy i inne duże koty. Kolejnym etapem jest przyglądanie się znajomemu, który głaszcze swojego kota, słuchanie mruczenia oraz wyobrażanie sobie zabawy z kotem, Jeżeli w końcu bez lęku można myśleć o przebywaniu z kotem, należy spróbować pobawić się ze zwierzęciem należącym do kogoś innego. Stosując tę metodę, udaje się opanować lęk przed kotami.
Inne przyczyny leku
Uczucie lęku, niekiedy o dużym nasileniu, może pojawić się po wypiciu alkoholu, zażyciu kokainy lub środków halucynogennych. Jest ono także spotykane w takich chorobach psychicznych, jak schizofrenia, depresja czy zespół stresu pourazowego występujący jako reakcja na tragiczne wydarzenia lub wypadki. W wyjątkowych przypadkach stany lękowe mogą być wczesnym objawem guza mózgu albo skutkiem działania LSD lub innych substancji toksycznych.